Gexit, een gekmakende 4-dimensionale puzzel

Gastcolumn van Hans Schneider, senior consultant energy transition bij Liander

OK. Minister Kamp wil het gas uit alle gebouwen halen. De Gexit.

Er zijn goede redenen voor een Gexit: klimaatverandering, het grondgerommel in Groningen, het nakende einde van onze aardgasvoorraad en de groeiende importafhankelijkheid van lastige landen.

Bovendien is aardgas in gebouwen eigenlijk helemaal niet nodig. We kunnen een woning, kantoor of winkel ook best zonder aardgas comfortabel maken.

Ik ben het dus wel met de minister eens. Aan de slag!

Een ander woord voor Gexit is warmtetransitie: de overgang van douchen, koken en stoken op aardgas naar een situatie waarin we alleen nog op een duurzame manier onze gebouwen verwarmen, warm tapwater maken en ons eten bereiden. Dus zonder CO2-uitstoot, maar ook veilig, betaalbaar, betrouwbaar en liefst ook een beetje gezellig, dus zonder geruzie of geweld.

Deze warmtetransitie blijkt bij nadere beschouwing een hele complexe puzzel. Een vierdimensionale Rubiks Cube, die we tot een net eindbeeld moeten brengen: kleur bij kleur per dimensie.

De vier belangrijkste dimensies in de warmtetransitie zijn volgens mij de warmtebronnen, de planning, het geld en de mensen. Elke stap vooruit die we op één van deze terreinen zetten, kan een stap terug op een ander vlak betekenen. Dus waar moeten we beginnen en welke stapjes gaan we maken? Hoe vaak, waar en wanneergaan we cv-ketels verhangen, de straat openhalen om kabels of leidingen te veranderen, geld investeren en desinvesteren, woningen strippen en aanpassen, centrales sluiten en andere in gebruik nemen, zeeschepen er op uit sturen om houtsnippers te importeren, gaten boren in de grond om heet water te vinden en om CO2 op te slaan, enzovoort, enzovoort… voordat we die goed geordende duurzame warmtevoorziening voor elkaar hebben….

Maar het moet van de minister. En van onze nazaten. En van mij.
Dus om een groot staatsman te parafraseren:
“Let’s make Groningen great again!”

Laten we de vier dimensies van onze Gexit Cube eens nader beschouwen.

Welke duurzame warmtebronnen?
Voor het verwarmen van een nieuw huis heb je eigenlijk nauwelijks een externe warmtebron nodig. Als je een huis heel goed bouwt, goed isoleert, de zon benut, warmte uit ventilatielucht terug wint, heb je eigenlijk geen kachel nodig. We noemen dat passiefhuisbouw. In Oostenrijk en Duitsland een groot succes, maar in Nederland kunnen we niet zo nauwkeurig bouwen en we vinden een slim ontwerp al gauw te duur. Wij zijn veel beter in snel, slordig en goedkoop, dan in gedetailleerd, doordacht en degelijk bouwen.
“Total losers! It’s a disgrace. But it’s true.”

In bestaande woningen is comfort zonder een warmtebron niet haalbaar. Daarbij komt dat we steeds meer energie voor warm water nodig hebben. Goed geïsoleerde huizen met een paar pubers gebruiken meer energie voor het douchen dan voor de verwarming.
“It’s true. So true. It’s a fact.”

In de meeste gevallen hebben we dus wel degelijke een warmtebron nodig: restwarmte, aardwarmte, biomassa, biogas en altijd elektriciteit. Maar welke oplossing kiezen we waar?

Stadsverwarming met restwarmte uit de industrie, uit energiecentrales of uit de diepe ondergrond (geothermie) is een goede oplossing in dichtbebouwde steden. Liefst meteen bij de nieuwbouw, maar met een beetje moeite ook als je dichtbebouwde wijken grootschalig gaat renoveren. ’t Is gedoe, de straat moet open, dikke geïsoleerde pijpen erin, maar als we het allemaal willen dan kan het gewoon.

Biomassa klinkt groen en gezellig, maar we kunnen in Nederland nooit genoeg olifantsgras of wilgentenen laten groeien om alle gebouwen te verwarmen. Bovendien: je moet met die takkenzooi slepen en je moet het wel een beetje schoon verbranden zodat we niet allemaal in de vieze rook zitten. Houtsnippers importeren uit Canada of de VS kan natuurlijk ook, maar willen we dàt?

Biogas uit mest en andere biologische restproducten is ook groen. Als je het wat opschoont kan het gewoon als groen gas door het bestaande gasnet naar bestaande cv-ketels. Maar er is in Nederland hooguit voor 10% van de gebouwen groen gas. Dus wie krijgt dat? En moeten we dat kleine beetje groene gas niet sowieso liever voor bussen, tuinders of fabrieken gebruiken in plaats van in gebouwen?

Dus dan maar elektrisch verwarmen. Dat wordt waarschijnlijk de optie voor circa de helft of een derde van de gebouwen in Nederland. Met een warmtepomp, misschien met infrarood-panelen en al dan niet met warmteopslag in de bodem (WKO) of in een warmtebatterij, inpandig of de buurt. Maar ook dat is niet eenvoudig. Allereerst heb je er een enorme hoeveelheid schone stroom voor nodig – vooral in het stookseizoen. Waar halen we die vandaan? Wind op zee? Kernenergie? Kolencentrales met CO2-afvang en -opslag? En veel stroom op één moment (bijvoorbeeld op Kerstavond als het buiten -15 °C is en iedereen zijn auto oplaadt en zit te gourmetten), betekent ook veel dikkere elektriciteitskabels. Om de hoeveelheid benodigde stroom te verkleinen kan je allerlei trucs toepassen: heel goed isoleren, warmte terugwinnen uit ventilatielucht en douchewater, warmte bufferen in het beton van je huis of in een opslagvat, een zonneboiler plaatsen en ’s zomer warmte oogsten die je bewaart voor de winter, stroom uit je elektrische auto halen – verzin het! Maar deze opsomming laat zien dat je daar veel spullen, installaties, opslag en isolatie voor nodig hebt… Niet eenvoudig en niet goedkoop.

Planning, planning, planning.
We gaan van een uniforme ‘aardgasoplossing’ (iedereen een gaskraan en een cv-ketel), naar uiteenlopende duurzame ‘warmteoplossingen’. En dat kan niet voor iedereen tegelijkertijd.

Laten we eens kijken naar een willekeurige wijk in een willekeurige stad. Er staan flats met blokverwarming (één grote CV-ketel voor de hele flat), flats en woningen met individuele cv-ketels en als je geluk hebt is er een grote warmtebron of een warmteleiding in de nabijheid. In de grond liggen aardgasleidingen die het einde van hun levensduur naderen en die uit veiligheidsoverwegingen een keer vervangen moeten worden. Er ligt ook nog een oud rioolstelsel in de wijk dat nodig vervangen moet worden. Als het riool vervangen wordt, wordt vaak ook meteen het gasnet vervangen, omdat al dat gegraaf leidt tot beweging in de bodem waar oude gasleidingen niet tegen kunnen. ‘Safety first’, dus er gaan nieuwe, veilige gasleidingen in. Dat zou een mooi moment zijn om het gasnet niet te vervangen, maar definitief weg te halen. Maar iedereen in de wijk heeft een andere planning. De flats blijken nog niet aan renovatie toe en willen de gasketels nog 7 jaar laten hangen. De warmteleiding kan wel doorgetrokken worden, maar de warmteleverancier doet dat pas als bijvoorbeeld 80% van de wijk wil aansluiten op zijn warmtenet, anders wordt het te duur. Sommige mensen in de rijtjeshuizen willen eventueel wel aan het warmtenet, maar dan over 20 jaar – als de net gekochte CV-ketel het begeeft. Anderen zien wel wat in een ingrijpende verbouwing (meer isolatie, zonneboiler, warmtepomp, douche-wtw, gebalanceerde ventilatie), maar moeten daar eerst even voor sparen – dus misschien als de kinderen het huis uit zijn?  Dus een vriendelijk, doch dringend verzoek van alle partijen in deze wijk om het gasnet toch maar te vervangen. Al is het maar voor effetjes.

Kortom, het is heel lastig om de planningen van alle partijen in een wijk op elkaar af te stemmen. Wat is een slimme volgorde? Waar zit je ‘window of opportunity’ en hoe snel sluit dat kansenraam zich weer?

Geld
Alle oplossingen in de warmtetransitie kosten geld. Sommige heel veel geld. Hoe gaan we dat betalen? Een financiële wizard zei onlangs over de bekostiging van isolatie:
“We’re gonna build a great wall. And we’re gonna make the Mexicans pay for it!”

Klinkt goed, maar het is volgens mij toch geen reële financieringsconstructie.

Wat financiering van de warmtetransitie extra lastig maakt, is dat de kosten en de baten vaak bij verschillende partijen terecht komen en sterk afhangen van de gekozen oplossingen. Een paar voorbeelden:

Het aanleggen van een warmtenet is best duur, maar als de restwarmte anders wordt weggegooid en dus bijna gratis is, is het wel degelijk een aantrekkelijke investering. Je hoeft in gebouwen bovendien weinig te veranderen: ketel eruit, warmte-aansluiting erin. Als je dat slim doet is de bewoner goedkoper uit dan met aardgas. De straten moeten wel open en iemand moet al die dure pijpleidingen even voorfinancieren. En die partij moet ook het risico van een langdurige exploitatie dragen. Wie gaat dat doen?

Elektrisch verwarmen van woningen kost een beetje extra in de infrastructuur (hier en daar wat zwaardere kabels), maar héél veel extra in de woning (stevig isoleren, warmtepomp en eventueel aanvullende installaties zoals zonneboiler en warmtewisselaars) en ook méér voor het produceren van alle benodigde groene stroom. De kosten voor schone wind- en zonnestroom dalen weliswaar snel, maar stroom in de winter zou toch best duur kunnen worden, omdat we in de winter veel stroom tegelijkertijd nodig gaan hebben. Hier liggen de hoge kosten (en risico’s) dus juist bij de woningeigenaren.

Groen gas is nu al duurder dan aardgas. Naarmate we de Groningse gaskraan verder dichtdraaien, zal de vraag naar alternatief gas toenemen. Een groeiende vraag bij een beperkt aanbod betekent groeiende schaarste en dus hogere prijzen. Groen gas wordt dan steeds duurder voor de afnemers en steeds winstgevender voor de producent.

Hoe gaan we al die kosten en baten netjes verdelen, zodat niet de één veel duurder uit is en de ander er met de winst vandoor gaat? De warmtetransitie is immers een gezamenlijk probleem, dat we netjes en betaalbaar willen oplossen. Zonder roofbouw of ruzie.

Mensen
Mijn moeder komt uit een winkeliersgezin en spreekt geregeld de filosofisch woorden: “Zoveel mensen, zoveel wensen”. Mijn moeder heeft altijd gelijk.
“It’s true. So true.”

• Sommige mensen willen alles zelf doen. Eigen ketel, eigen zonnecellen, eigen WKO-putten slaan. Anderen willen het graag samen doen. Een ge-crowdfunde bio-wkk op zelf-gesnoeide wilgentenen? Dat kan natuurlijk ook.
• Weer anderen vinden het prima als de hele poespas voor hen geregeld wordt door een bedrijf. Een warm huis, stroom en warm water voor een vast bedrag? Kom maar door.
• Sommige mensen willen en kunnen veel zelf investeren. Liever één keer schokken en daarna lage maandelijks kosten. Anderen kunnen of willen niet investeren en betalen liever een wat hoger bedrag per maand. Liefst een bedrag waar ze ook weer vanaf kunnen door van leverancier te wisselen.
• Sommige mensen willen vlammetjes. Anderen vloerverwarming.
• Sommige mensen blijven schoon met een washandje en een spaardouche. Anderen willen een regendouche èn een jacuzzi èn een hottub in de tuin.
• En sommige mensen hebben nèt de buitenkeuken en de terrasverwarming op het gas aangesloten…

Het oplossen van de Gexit Cube
Dus hoe krijgen warmtebronnen, financiering, planning en mensenwensen zo op elkaar afgestemd dat alles op enig moment op zijn plek valt?

Net als bij Rubiks Cube lijkt de Gexit Cube op het eerste gezicht onoplosbaar. Je probeert wat en het wordt alleen maar erger. Wat je zou willen, is de snelste weg naar de eindoplossing: met zo min mogelijk gedraai alles op zijn plek krijgen. Wat enorm zou helpen, is weten wat het eindplaatje moet zijn. Hoe rood, geel, groen, blauw, oranje en wit straks naast elkaar gaan vallen.

En je moet niet bang zijn. Soms moet je een mooi egaal vlak tijdelijk weer even door de war gooien om in een andere dimensie de blokjes bij elkaar te krijgen.

Zo zal het ook gaan met de warmtetransitie. Op alle dimensies moeten we weten wat het eindbeeld zal worden.

1. Welke warmtebronnen en –dragers gaan we uiteindelijk waar inzetten?Warmtenetten in grote, dichtbevolkte gebieden. Elektrisch verwarmen in allerlei varianten daarbuiten? En gaan we groen of synthetisch gas wel of niet inzetten om gebouwen te verwarmen? Het maakt mij niet uit. Als we maar beslissen vóórdat alle gasnetten weg zijn, want daarna is het te laat.
2. Hoe wordt alles straks betaald?
   Gaan we alle benodigde infrastructuur in publieke handen leggen? Met veel schaalgrootte en daardoor relatief lage overall kosten? En gaan we al die infrastructuurkosten dan socialiseren? Of mikken we op het ontstaan van veel lokale coöperaties die de kosten voor de gekozen oplossingen samen opbrengen? Of komen er vooral commerciële energiedienstenbedrijven die geïntegreerde warmteoplossingen aanbieden in een sterk concurrerende markt? Waarschijnlijk gaan al die opties er komen, maar niet allemaal op dezelfde plek.
3. Hoe gaan we plannen?
   We moeten zowel Europees, landelijk als lokaal plannen. Hoeveel groene stroom, biomassa, synthetisch gas is er straks voor wie beschikbaar? We zullen ‘energiebestemingsplannen’ moeten maken zodat duidelijk wordt, wanneer welke energie-infrastructuur en -bronnen in welk gebied beschikbaar komen of juist verdwenen zullen zijn. Als we dat weten kan iedereen daar in zijn eigen planning op anticiperen. En dan nòg zullen er tijdelijke oplossingen nodig blijken.
4. Hoe gaan we beslissen?
   Hoe gaan we alle mensenwensen op elkaar af stemmen? Moeten we sommige wensen laten vallen of er heel veel voor gaan betalen? Krijgen gemeenten de middelen om democratische besluitvorming te organiseren en de ‘smeerolie’ om de warmtetransitie soepel te laten verlopen? Smeerolie in de vorm van geld, kennis, menskracht en tijd. En hebben ze straks ook een stok achter de deur?

Als we op deze vier dimensies het eindbeeld weten, kunnen we gericht aan de slag. Net zo lang draaien aan de Gexit Cube tot we een goed geordende en duurzame warmtevoorziening hebben. Niet als een kip zonder kop, maar met een duidelijk plan om elke dimensie op orde te krijgen. En dat betekent soms een stapje terug naar chaos, om op een ander vlak weer een wereld te winnen.

Warmtetransitie?
“It’s gonna be huge. It will be amazing. We’re gonna make it bigly!”

 

Meer lezen en weten? 

• Als je nu denkt: “Phew. Die 4-dimensionale Gexit Cube is mij te ingewikkeld. Laat mij eerst maar even oefenen met een 4-dimensionale Rubiks Cube…” Dat kan! Namelijk hier: https://www.youtube.com/watch?v=yhPH1369OWc
• Voorbeeld van een eindbeeld voor een klimaatneutrale warmtevoorziening: http://www.ce.nl/publicatie/een_klimaatneutrale_warmtevoorziening_voor_de_gebouwde_omgeving_%E2%80%93_update_2016/1838
• Over passiefhuisbouw: http://www.passiefbouwen.nl/ of http://www.passiv.de
• Over energieneutraal renoveren: http://www.urgenda.nl/themas/bouw/energieneutraal/
• Voorbeelden van zeer zuinige nieuwbouw: http://www.rvo.nl/initiatieven/overzicht/27008
• Over warmtenetten: http://www.rvo.nl/onderwerpen/duurzaam-ondernemen/duurzame-energie-opwekken/warmtenetten
• Over biogas en groen gas: https://groengas.nl/